Новы год і Каляды – самыя важныя святы ўзімку. Іх любяць за адчуванне чараўніцтва, падарункі, вясёлы настрой, успаміны і за цэлы год, надзею на лепшае і, канешне, традыцыі. Пра апошняя сёння і пагаворым.
Новы год і Каляды: гісторыя і традыцыі
Калядная гісторыя абвяшчае, што больш чым 2 тысячы гадоў таму ў невялікім Палестынскім мястэчку Віфлееме адбылася цудоўная падзея – у Дзевы Марыі нарадзілася богадзіця. У той час рымскі імператар Аўгуст загадаў зрабіць усенародны перапіс. Згодна старажытнаму звычаю прайсці прерапіс кожны жыхар павінен быў у горадзе, з якога пайшоў яго род. Род Іосіфа і Марыі пайшоў з Віфлеема, таму яны былі вымушаныя з Назарэта, дзе жылі, адправіцца ў нялёгкі шлях.
У Віфлееме сабралася так шмат народа, што месцы ўва ўсіх “гасцініцах” былі занятыя. Таму Марыя і Іосіф знайшлі сабе прытулак за горадам. Гэта было месца, дзе пакідалі свойскую жывёлу. Тут і нарадзіўся Ісус Хрыстос. Калыскаю немаўляці сталі яслі – кармушка для жывёлы.
Першымі Хрыста наведалі пастухі, якія недалёка пасвілі скаціну. Пазней усходнія мудрацы (вешчуны) прынеслі немаўляці дарункі: золата, ладан і смірну. Ладан – араматычная смала дрэва, якую падносілі ў знак глыбокай пашаны. Смірна – духмянае масла. Гэтыя дарункі мелі глыбокі сэнс.
Золата ў выглядзе даніны прынеслі Хрысту як цару свету, ладан – як Богу, а смірну – як чалавеку, які павінен памерці. Смірну ў далёкія часы памазвалі нябожчыкам.
Вернікі лічаць Каляды найвялікшым святам. Таму што ў гэты дзень прыйшоў Бог ў цялесным абліччы ў зямное жыццё. Апроч таго Каляды служаць пачаткам ці падставай для святаў, якія за ім ідуць.
Новы год звязаны са зменай часу. Як адзначанецца ў афіцыйных крыніцах, упершыню Новый год адзначылі ў 153 годзе да н.э. Гэты дзень быў прысвечаны ўступленню рімскіх консулаў на пасаду.
Значна пазней, недзе каля 45 года да н.э. Гай Юлій Цэзар пачаў весці свой каляндар. Тады 1 студзеня атрымаў статус даты пачатка года. Але спатрэбілася даволі штам часу для таго, каб гэты дзень быў усеагальным пачаткам грамядзянскага года.
Так, на некаторых звествах, у Вялікім Княстве Літоўскім (куды ўваходзілі тэрыторыі Беларусі) 1 студзеня было афіцыйна прынятае ў якасці першага дня новага года ў 1362 годзе. Ідэя ўсвядомлена адначаць пачак новага года больш шырока распаўсюджілася з 16-га стагоддзя.
Яшчэ адно афіцыйнае прызанне Новага года для тэрыторый сучаснай Беларусі адбылося ў 1699 годзе. Так склалася, бо тады нашы землі ўваходзілі ў склад Расійскай Імерыі. І Пётар І выдаў ўказ, які заклікаў адзначаць Новы год 1 студзеня. У той час імператар запазычваў некаторыя еўрапейкія звычкі і стараўся адаптаваць іх пад расійскую рэальнасць. Так, напрыклад, адбылося з еўрапейскай каляднай елкай, якая ў Расійскай імперыі павінна была стаць навагодняй. Але пра гэта пазней.
Наогул за стагоддзі праз шлях запазычанняў ў калядных і навагодніх традыцыях стала шмат агульнага. На гэта дужа паўплываў гістарычны кантэкст. Калі апісваць усё вельмі праста, то тыя традыцыя і атрыбуты, якія мы сёння сустракаем на Новы год, у іншых краінах сустаракаюцца на Каляды.
Бо ў 20-ыя стагоддзі Каляды ў еўрапейскай, амерыканскай культуры сталі адным з самых важных святаў. А ў СССР зімовыя святы зведалі даволі вялікія змены.
Колькі б не ўспаміналі пра паганскія карані, ясна што Каляды – рэлігійнае свята.
Адпаведна адразу пасля рэвалюцыі 1917 года яно апынулася пад ударам. І калі адразу над Калядамі і над Вялікаднем проста сталі кпіць. То пасля ціск на царкву ўзрастаў, сталі пераследаваць, арыштоўваць святароў, бурыць цэрквы. У гэтыя падзеі лёгка ўпісалася жаданне скасаваць Каляды. Дарэчы, да рэвалюціі Каляды былі галоўным зімовым святам і адзначаліся 25 снежня.
Пасля 1917 года адбылася змена календара, грамадзянская вайна, рэформа царкоўнага календара, спробы адзначаць Каляды без рэлігійных традыцый, адмена калядных выходных, забароны набываць елкі і адзначаць Каляды. Цягнулася гэта да 40-х гадоў, пакуль не дазволілі зноў ставіць елкі. І толькі 1947 годзе дзень святкавання Новага года зноў стаў выходным. У той час Каляды не мелі афіцыйнага статуса свята, бо не было прывязана да гражданскага календару. Адзначалі іх веручыя. Але традыцыі не забываліся.
Пасля таго, як Новы год стаў афіцыйным святам, вакол яго пачала фарміравацца «новая міфалогія», у якой змяшаныя калядныя традыцыі з сучаснымі атрыбутамі.
Разам з гэтым развівалася думка пра тое, што зімовыя святы – час, калі трэба рабіць дабро. Зразумела, што на іншыя святы таксама дараць падарункі, клапоцяцца пра бедных, сустракаюцца з роднымі і іншае, але Каляды, а пазней і Новы год, сталі адметным часам.
Цесная сувязь Каляд з дабрачыннасцю стала актыўна развівацца ў 19 стагоддзі. Тым больш што ў той час пластаванне насельніцтва ў гарадах, а тым больш і ў сельскай мясцовасці, ужо моцна адчувалася.
Сфарміраваная традыцыя дапамагаць тым, хто жыве ў нястачы, прыйшла з віктарыянскай Англіі. Яе творцам можна назваць чалавека, які вельмі шмат пісаў пра пакуты бедных людзей, пра дабрыню і патрэбу дапамагаць людзям.
Менавіта Чарльз Дыкенс 18 снежня 1843 года апублікаваў аповесць «Калядная песня ў прозе». Аповесць была падзелена на строфы.
Гэта гісторыя пра скнару, якога звалі Эбенізер Скрудж, які не хоча адзначаць Божае Нараджэнне, мала плаціць свайму працаўніку, не ідзе да пляменніка Фрэда на Калядны абед, а адпраўляецца дахаты і не разумее, чаму на гэта трэба марнаваць грошы.
І тут яму з'яўляецца спачатку здань яго былога кампаньёна ў ланцугах, якая расказвае, як ён зараз асуджаны на кару, таму што ніколі не цэлебраваў Божага Нараджэння, а заўсёды думаў толькі пра грошы. Далей з'яўляецца здань мінуўшчыны Каляд, дзе Скрудж бачыць сваю маладосць, якую загубіў дзеля грошай і адмовіўся ад кахання, радасці. Ён бачыць здань сённяшніх Каляд і здань свайго няшчаснага клерка Боба і яго сына Ціма, які вось-вось памрэ ад голаду і хваробы. Бачыць здань Каляд будучыні, дзе хаваюць нейкага скнару, якога ніхто не аплаквае. І калі ён просіць паказаць імя гэтага скнары, вядома, апынаецца, што гэта сам Скрудж.
У выніку Эбенізер Скрудж пераасэнсоўвае сваё жыццё і ўжо на наступны дзень робіцца добрым, вясёлым. Ён павялічвае заробак свайму клерку. Ён дапамагае вылечыць яго сына Ціма. Ён ідзе ў госці да свайго пляменніка – Эбенізер Скрудж робіцца зусім іншым чалавекам.
Гэта казачная гісторыя стварыла фантастычнае ўражанне. За першы год выйшла 14 выданняў кнігі. З той пары яе перавыдавалі неапісальную колькасць разоў. І ўяўленню пра тое, што на Каляды трэба дапамагаць людзям, Дыкенс неверагодна паспрыяў.
У гэта ж час праходзіць чарада зімовых гісторый пра тое, як дрэнна, калі ўсе цешацца, а ў нейкага так не атрымваецца. Вядома, асабліва хвалявалі гісторыі дзяцей, якім дрэнна, холадна і голадна, калі вакол пануе ўсеагульная радасць.
Яшчэ напачатку 19 стагоддзя нямецкі паэт Фрыдрых Рукерт напісаў баладу «Елка дзіцяці на чужыне». Гэта гісторыя пра няшчаснага хлопчыка, які закінуты на чужыну, дзе нікога няма побач.
Пасля вельмі паўплывала на некалькі пакаленняў казка Ганса Хрысціна Андрасана «Дзяўчынка з сярнічкамі» пра няшчасную маленькую прадаўніцу запалак, якая мерзне і каб нагрэцца спальвае адну запалку за другой. І ўрэшце мерзне ў святочную ноч.
Далей была чарада падобных гісторый пра дзяцей, якія пакутаюць. Іх стала гэтак шмат, што выява зняцэнілася, яму больш так моцна не суперажывалі. Але сама ідэя – дапамагаць – засталася назаўжды.
Сімвалы Новага года і Каляд
З Калядамі і Новым годам звазана яшчэ шмат дзівосных традый, вось некаторыя з іх.
Елка на Раство і Новы год
Дрэвы заўсёды пачыталі. Іх лічылі жывымі істотамі. Казалі, што ў дрэвах ёсць душа або, што ў іх жывуць духі. Гэта маглі быць грэцкія Дрыяды, гэта мог быць Лясун, які жыве сярод дрэваў. Таму калі ссякалі дрэва, у яго прасілі прабачэння.
З іншага боку дрэвы – гэта крыніца агню, які гарыць на Каляды. Гэта ў тым ліку каляднае палена.
Разам з тым, дрэва – гэта вертыкаль, дзе ёсць жыццё. Гэта тое, што навукоўцы-фалькларысты называюць сусветным дрэвам ці дрэвам жыцця.
У самых розных міфалогіях ёсць уяўленне пра тое, што існуе нейкае чароўнае дрэва, якое злучае розныя светы. Дрэва каранямі ідзе ў падземны свет, яго ствол – гэта наш зямны свет, а верхавіна яго недзе там, наверсе, відавочна, у свеце багоў.
Елка – гэта знак неўміручасці, вечнага жыцця. Елку, як іншыя хваёвыя, лічылі закалдаваным дрэвам. Усё таму, што з прыходам халадоў яна заставалася зялёнай, калі іншыя дрэвы звонку моцна змяняліся.
Упрыгожанне елкі асацыююць з абрадам ахвяравання. Друіды (лясныя жыхары) упрыгожвалі елкі ўнутранымі органамі жывёл. Гэта рабілі для таго, каб не гневаліся багі. Тым больш, калі ў іх хацелі нешта папрасіць, адразу трэба было багам нешта даць.
Усвядомлена ці не, але пасля паганскую традыцыю пераасэнсавалі, і падыход моцна змяніўся. На елку сталі вешаць нешта прыемнае воку. У большай ступені для прыцягнення дзяцей да свята.
Ідэя ўпрыгожваць елку ўзнікае ў сярэднія вякі. Калі гэта дакладна адбылося невядома. Ёсць дата, якую можна назваць умоўнай датай пачатку ператварэння каляднай елкі. Захаваўся дакумент, які быў напісаў у 1521 годзе ў Эльзаском горадзе Селеста (Францыя), дзе лесніку даручалася прынеслі з лесу прыгожую елку, якую трэба было ўпрыгожыць на Каляды. Але найхутчэй традыцыя прыбіраць елкі была сфарміравана раней, толькі афіцыйных згадванняў няма.
У той час у германскіх землях елкі ўжо ўпрыгожвалі. Існуе думка, што Марцін Лютар першым прыдумаў упрыгожваць елку агеньчыкамі. Такім чынам ён хацеў намаляваць зорнае неба. Ён убачыў нябеснае тварэнне і вырашыў, што агні на елцы будуць напамінаць хрысціянам пра веліч Бога, які стварыў гэты свет. Гэта паспрыяла таму, што елкі сталі ўпрыгожваць свечкамі. Звычай быў пашыраны, галоўным чынам, у пратэстанскіх краінах.
Да сярэдзіны 19 стагоддзі ўсталёўваць калядную елку лічылася нямецкім звычаем. Перадавалі яго ў іншых краінах нямецкія перасяленцы.
Паступова шматлікія нямецкія прынцэсы, якіх выдавалі замуж у іншыя краіны, сталі ўносіць звычай прыбіраць елкі. У Англіі звычай сталі асвойваць у каралеўскай сям'і ў 18 стагоддзі. У 19 стагоддзі традыцыя стала шырыцца, упрыгожваць елку пачалі і іншыя пласты насельніцтва. І пасля гэта традыцыя стала неверагодна папулярнай. Падобнае адбывалася і ў іншых краінах.
Так было ў Пецярбургу ў 18 стагоддзі, дзе было шмат немцаў, якія маглі дома ўпрыгожваць елкі. Але гэта не было традыцыяй. Тады Пётр Першы вырашыў перанесці такую традыцыю ў Расію. У снежні 1699 года быў выдадзены ўказ «Пра святкаванне Новага года», у якім гаварылася, што трэба прыбіраць елкі ці галіны.
У Германіі галоўным чынам ставілі елкі ў хатах, радзей на гарадскіх пляцах. Пётр загадаў ставіць елкі знадворку. Але гэта не прыжылося. Бо існавала іншая традыцыя, якая была звязала з елкамі. Яловыя галіны ў Расіі маглі класці на труну ці высцілалі дарогу, па якой неслі труну. Таксама яловымі галінамі ўпрыгожвалі ўваход у карчму.
Пазней пруская прынцэса Шарлота (Аляксандра Фёдараўна), жонка імператара Мікалая І ініцыявала ставіць калядную елку і класці падарункі, як рабілі яе бацькі. Адразу гэта была толькі неспадзеўка для мужа, потым елку ўсталёўвалі ў пакоях Аляксандры Фёдараўны, а ў 1925 года елка ўжо красавалася ў Зімовым палацы. Пасля адзначаць Каляды з елкай стала модным, каляднае дрэве стаяла ў шляхетных хатах. А затым, прыкладна з 1850 года, елку ставілі паўсюдна. Так прынцэса пашырыла традыцыю сваёй краіны.
У 19-ым стагоддзі Каляды ўсе больш успрымаліся як сямейнае свята і як дзіцячае свята. Даволі доўга святкаванне Божага Нараджэння не было падобнае да таго, якое яно цяпер. Раней дзецям не паказвалі елкі – гэта было напружанае радаснае чаканне. Дарослыя таемна прыносілі і ўсталёўвалі елку. Вядома, такое было магчыма ў тых хатах, дзе было дастаткова месца, каб хаваць елку.
Забаўка дарослых была ў тым, што яны прыбіралі елку для дзяцей. А забаўка дзяцей – чаканне елкі. Пасля дзецям дазвалялі зрываць цацкі, а таксама яблыкі, арэхі, прысмакі – усё, чым елка была ўпрыгожана. Гэты працэс называлі «абскубанне елкі». Дзеці маглі гэтак захапіцца працэсам, што нярэдка елкі нават валіліся. У выніку дрэва прыбіралі з хаты. Атрымвалася, што елка стаяла ўсяго 1-2 дні.
У 20 стагоддзі елка стала адным з галоўных атрыбутаў Калядаў. А Каляды – галоўным святам у еврапейскай і амерыканскай культуры.
У СССР у той час усё было іначай. Афіцыйна з канца 20-х гадоў і пачатку 30-х калядных елак не было. Але некаторыя людзі схітраліся дома паставіць елку, хоць адчуваўся моцны ціск прапаганды. У школах, газетах, на сходах пераконвалі, што ні ў якім разе елкі ўпрыгожваць не трэба.
Вяртанне елкі злучана з партыйным дзеячам Паўлам Постышавым, які пад канец 35-га года апублікаваў у газеце артыкул пра тое, што дзецям трэба вярнуць елку. Гэтак і адбылося. І 1 студзеня 1936-га ў хатах стаялі елкі. Свята было вернутае, але ў ператвораным выглядзе. Елка стала не каляднай, а навагодняй.
Калядная зорка (Віфлеемская зорка)
Зорка – адзін з галоўных знакаў Каляд. Менавіта Віфлеемская зорка паказала шлях вешчунам да месца народзінаў Ісуса. Лічаць, што Бог выбраў менавіта гэты знак, каб прывесці іх у Віфлеем, бо вешчуны займаліся вывучэннем зорак. Зорка ярка свяціла нават удзень, яна рухалася, калі ішлі вешчуны, і спынялася, калі яны вырашалі перадыхнуць.
Калядная зорка з'яўляецца важным знакам ва ўпрыгожанні елкі, яе заўсёды ўсталёўваюць на верхавіне дрэвы. А калі ствараюць калядныя батлейкі, зорку часта мясцуюць над немаўлём Хрыстом. Выкарыстоўваецца зорка і ў якасці самастойнай сімволікі. Ёй упрыгожваюць хаты ўсярэдзіне і знадворку, а таксама вуліцы.
Знак каляднай зоркі выкарыстоўваюць у розных краінах свету. Наглядная выява Віфлеемскай зоркі – хернхутская зорка. Назва знака злучана з мараўскім братэрствам (пратэстанскае адгалінаванне лютаранства). Пратэстанты збеглі з Багеміі (Чэхія) у Саксонію (Германія), дзе пасяліліся ў вёсцы Херрнхут.
Вядома, што пачалі вырабляць херрнхуцкія зоркі напачатку 19 стагоддзя. Першую зорку зрабіў святар-матэматык, які на прыкладзе складай фігуры хацеў паказаць сваім вучням геаметрычныя прынцыпы. Пазней традыцыя рабіць херрнхуцкія зоркі пашырылася ў Саксоніі. Спрадвечна зорка была бела-чырвонага колеру. Таму што белы – гэта знак веры, а чырвоны – знак крыві Ісуса.
Батлейкі
Гэта традыцыя атрымала велізарнае развіццё адразу ў каталіцкіх краінах, а пасля пашырылася і за межамі каталіцкага свету. Батлейкі могуць выглядаць як лялечныя кампазіцыі, калі робяць фігуркі, якія ілюструюць Дзеву Марыю, Іосіфа, немаўля Хрыста, жывёл (быка, асла і іншых), вешчуноў.
Батлейкі бываюць розных памераў. Робяць маленькія батлейкі, таксама ствараюць цэлыя інсталяцыі. У некаторых краінах батлейкі дасягаюць неверагодных памераў.
У Польшчы, Чэхіі і іншых краінах існуе традыцыя ствараць вялікія архітэктурныя выявы. Найчасцей імкнуцца намаляваць горад Віфлеем, дзе адбыліся Каляды. Але апроч гэтага робяць і гатычныя саборы, і важныя мясцовыя будынкі.
Аналогія батлеек – сантоны, якія ствараюць на поўдні Францыі, у Правансе. Спрадвечна рабілі маленькія фігуркі святых. Пасля ж сталі вырабляць жыхароў вёсак розных прафесій. Сюжэты безумоўна краналі гісторую пра Каляды. Цяпер у Францыі праходзяць выставы калядных батлеек. Там можна ўбачыць не толькі мясцовыя творы, але і працы з Афрыкі, Перу, Балівіі і іншых краін.
Паралельна з традыцыяй стварэння цацачных батлеек развівалася традыцыя жывых батлеек. Лічыцца, што першым зрабіў жывую батлейку (тое, што сёння можна назваць пантамімай ці «жывой карцінай»), быў святы Францыск Асізскі ў 13 стагоддзі.
Ён папрасіў людзей і жывёл “намаляваць” карціну Божага Нараджэння, каб усе вернікі гэта бачылі і цешыліся. З той пары гэта робяць у розных краінах. Недзе ствараюць «жывую карціну», а недзе людзі ў ролі святых шпацыруюць па вёсцы ці горадзе, як быццам гэта Іосіф, Марыя, немаўля Хрыстос і іншыя ідуць па Віфлееме і просяць іх пусціць пераначаваць. Гэта напамінае гісторыю з Святога Пісьма, калі Марыя і Іосіф з'явіліся на перапіс, а прытулку знайсці не маглі. Але яны даходзяць да святога месца, дзе адбываюцца народзіны Хрыста.
Швіббоген
Традыцыя ставіць на падваконні швіббогены досыць маладая, ёй усяго каля трохсот гадоў. Узнікла яна ў Германіі, калі актыўна развівалася горная прамысловасць. Менавіта рудакопы першымі сталі рабіць швіббогены.
Ідэя стварыць адметны падсвечнік злучана з нялёгкай працай гарнякоў і нудой па дзённым святле. У зімовы час яны практычна не бачылі святла: ішлі на працу, калі было яшчэ цёмна, і вярталіся дахаты, калі ўжо не было сонца.
Калі праца з рудой сканчалася, рудакопы майстравалі падсвечнікі. Форма швіббогена – правобраз падпорнай аркі, якая ў шахце з'яўляецца адной з асноўных апор. Усярэдзіне, пад аркай, гарнякі малявалі розныя сюжэты. Самы папулярны – шахцёры падчас працы. Над аркай рабілі месцы для свечак.
Швіббогены сталі знакам святла для гарнякоў, у прыватнасці, над шахтай, а ў агульным, над усёй Зямлёй. Падсвечнікі рудакопы прыносілі дахаты. Іх жонкі ставілі швіббогены на падваконні. З часам яны сталі знакам хатняга цяпла і ўтульнасці. І, безумоўна, знакам таго, што рудакопаў заўсёды чакаюць дома.
У мінулым стагоддзі швіббоген стаў вядомым на ўвесь свет. Кампазіцыі рабілі ўсё больш разнастайнымі: сюжэты казак, выявы Адама і Евы, васьмікутная царква з вёскі Зайфен. Таксама стваралі калядныя сюжэты. Самай папулярнай стала гісторыя народзінаў Хрыста.
Спрадвечна рудакопы рабілі падсвечнік для сямі свечак, па колькасці дзён стварэння свету. Сучасныя швіббогены адыходзяць ад стандарта і ў форме, і ў колькасці свечак.
Панчохі (шкарпэткі)
Сёння шырока пашыраны звычай класці падарункі ў шкарпэткі. Гэта еўрапейская традыцыя, якая асабліва падабаецца дзецям.
У аснове звычаю гісторыя пра тое, як святы Мікалай выратаваў трох набожных сясцёр, якія гэтак збяднелі, што былі гатовы заняцца прастытуцыяй. Па легендзе святы Мікалай падкінуў ім грошы ў панчохі.
Таксама існуе версія, што грошы св. Мікалай падкінуў у трубу дома, а яны трапілі ў панчохі, якія сушыліся каля каміна. У дзяўчын не было магчымасці купіць шмат панчох, таму яны сціралі іх вечарамі. Грошы, якія падкінуў святы, выратавалі дзяўчын ад «падзення».
Дзеці таксама сталі вешаць шкарпэткі каля каміна ў надзеі раніцай знайсці ў іх падарунак. Гэта забаўка дадае таямніцы святу. З часам панчохамі сталі ўпрыгожваць не толькі каміны, шкарпэткі вешаюць над ложкам дзяцей, на сценах, каля вокнаў. З панчох нават робяць гірлянду.
Палена
Выява палена злучана са святам у самых розных народаў. У Францыі часта ў якасці ўпрыгожання ставяць каляднае палена. У Каталоніі ёсць дзіўнае палена велізарных і малюсенькіх памераў, якое можна бачыць ува ўсіх гарадах. Пры гэтым гэта ачалавечанае палена, у якога ёсць твар, нос, вочы, рот. І яно ўмее рабіць вельмі важную справу – спаражняцца.
Сёння гэта дзіцячая гульня, але раней было інакш. Палена злёгку білі пры дзецях, хутчэй у жартаўлівай форме, такім чынам дарослыя стваралі ўражанне быццам яны так дапамаглі яму «вывергнуць» з сябе падарункі. Пасля дарослыя акуратна падкладалі пад яго падарункі і казалі, што гэта палена «дало» іх. Дзеці радаваліся знаходкам.
Нешта падобнае адбываецца ў мексіканскай гульні «Піньята». Сёння піньята можа быць рознай формы, але традыцыйная – калядная зорка. Напаўняюць яе рознымі прысмакамі.
Па некаторых дадзеных звычай разбіваць піньяту з'явіўся ў Кітаі. Толькі тады фігуры напаўнялі кветкамі і насенне. Разбівалі піньяту на Новы год, рэшткі спальвалі, а попел забіралі. Лічылася, што ў такім разе наступны год будзе ўрадлівым.
Вянок (адвэнт)
Заўсёды было прынята адлічваць дні да важных падзей, якімі былі і святы. Для гэтага скарыстоўвалі розныя метады: ад выявы кійкоў да стварэння адмысловых календароў.
Час перад Калядамі, калі вернікі рыхтуюцца да свята, называюць адвэнтам. Адвэнт перакладаюць як «прышэсце». Пачатак адвэнту выпадае на чацвёртую нядзелю да Каляд.
Кожная з чатырох нядзель мела пэўны сэнс, які злучалі з Евангеллем. Першая – прысвячалася прышэсцю Хрыста, другая і трэцяя – пераходу ад Старога запавету да Новага, чацвёртая – была злучана з падзеямі, якія адбываліся перад Калядамі.
Для зручнага адліку часу стваралі калядные вянкі. Традыцыі рабіць вянкі практычна два стагоддзі. Лічыцца, што гэта ідэя належыць пастару Ёгану Генрыху Віхерну. Ён быў заснавальнікам прытулку для нешчаслівых дзяцей. Яго выхаванцы часта пыталіся пра тое, колькі дзён да Каляд. Таму Віхерн прыдумаў тое, што дапамагло б ім самастойна адлічваць дні.
Пастар узяў кола ад калёс, упрыгожыў яго хваёвымі галінамі і паставіў 24 маленькія чырвоныя свечкі і 4 вялікія белыя свечкі. Шторанку запальвалі па адной маленькай свечцы, да якіх штонядзелю дадавалася адна вялікая.
Паступова традыцыя вельмі спадабалася не толькі дзецям, але і дарослым і атрымала шырокае распаўсюджанне. Пазней колькасць свечак у вянку скарацілася, усё часцей пачалі ставіць толькі 4 свечкі, па колькасці нядзель да Каляд.
Штонядзелю запальвалі па адной свечцы. У першую – гарэла адна свечка, у другую – дзве, у трэццю – тры, у чацвёртую – гарэлі ўсе свечкі адразу. Так з кожнай свечкай у хаце рабілася святлей і цяплей.
Першая свечка сімвалізавала прадвяшчанне з'яўлення Ратавальніка. Другая – памяць пра падарожжа Марыі і Іосіфа, а таксама знак народзінаў Хрыста. Трэцяя свечка прысвячалася вяшчунам, якія пакланіліся немаўляці Ісусу. А чацвёртая – сімвалізавала боскую існасць Ратавальніка.
Рабіць адвэнцкі вянок – стала адной з найболей пашыраных традыцый. Плялі вянок з яловых галін, упрыгожвалі шышкамі і стужкамі.
Сучасныя вянкі робяць не толькі з яловых галін, выкарыстоўваюць штучныя кветкі, цацкі, прысмакі і садавіну. І шмат хто іх вырабляе без свечак.
Вянкамі ўпрыгожваюць цэрквы і дамы на Новы год і Каляды.
Шчаўкунок
Каляды і Новы год – гэта час, калі ажываюць розныя чароўныя істоты. Яны могуць быць злымі і добрымі, яны змагаюцца міжсобку і, вядома, перамагае дабро.
Шчаўкунок – адзін з такіх герояў. Радзімай Шчаўкунка лічыцца вёска Зайфен (Германія). У той жа мясцовасці рудакопы рабілі швіббогены.
Самую папулярную калядную цацку прыдумаў мясцовы рамеснік, які хацеў стварыць функцыйную фігурку. Ён першым зрабіў калядную цацку, якая можа раскалоць арэх. Гэта ідэя атрымала дадатную рэакцыю практычна адразу, усе хацелі бачыць у сябе такую цацку.
Шчаўкунок выглядае незвычайна. У фігуркі вялікая галава, у параўнанні з целам, тонкія ножкі. Малююць цацку як ваяра, караля ці князя. Шчаўкунок – гэта фігурка-карыкатура. Так высмейвалі прагных чыноўнікаў, якія сваімі пашчамі могуць раскалоць арэх.
Дзіцячы пісьменнік Эрнст Гофман гэтак натхніўся фігуркай, што зрабіў яе галоўным героем казкі «Шчаўкунок і мышыны кароль». Гэта калядную гісторыю вельмі палюбіліі дзеці. Яны верылі, што на пярэдадне Каляд Шчаўкунок ператвараецца ў выдатнага прынца. З той пары фігурка асацыюецца з Калядамі і чараўніцтвам.
Пасля Пётр Чайкоўскі зрабіў Шчаўкунка яшчэ больш вядомым. Ён паставіў аднайменны балет, які доўгі час выконвалі ў з Новы год.
З часам Шчаўкунок стаў адным з галоўных сімвалаў Каляд і Новага года.
Кірмашы
Кірмаш – гэта галоўнае, што стварае настрой свята. Атмасфера, якая пануе на кірмашах, дазваляе зноў паверыць у чараўніцтва.
Зімовыя кірмашы сталі ўзнікаць, таму што ўзімку было складана дастаць прадукты. Трэба было закупляць ежу загадзя, пры гэтым клімат быў досыць суровы. Таму набываць харчы было праблемай. Звычайна на зіму закупляліся прадуктамі, якія доўга не псуюцца, таму бывала, што людзі нават абменьваліся сваімі нарыхтоўкамі. Так у некаторых гарадах арганізавалі месцы, падобныя на невялікія рынкі, дзе можна было закупіцца прадуктамі на зіму.
Час, калі адкрывалі кірмашы, часта супадаў з зімовымі святамі. Разам з гэтым патрэбы людзей мяняліся і мэты правядзення кірмашоў таксама. На кірмашы сталі прыходзіць не толькі за прадуктамі, але і за падарункамі, бо традыцыя дарыць блізкім нешта прыемнае на святы да таго часу ўжо пашырылася. Пры гэтым Каляды мелі статус вельмі важнага свята. Так кірмашы сталі праводзіць у калядны час.
Кірмашы нават арганізоўвалі паблізу цэркваў, каб людзі наведвалі іх пасля службы. На калядных кірмашах прадавалі тавары мясцовых рамеснікаў. На некаторых сучасных кірмашах гэта засталося асноўнай з умоў для ўдзельнікаў.
Першы зімовы калядны кірмаш правялі ў Вене ў 13 стагоддзі на Ратушавай шлошчы. Другі па ўзросце кірмаш – Баутцэнскі (Германія). Крыху пазней кірмашы сталі праводзіць у Дрэздэне (Германія).
У кожнага кірмашу ёсць свая назва і адметная гісторыя.
