30 сакавіка — Сусветны дзень біпалярнага расстройства
Калі Ян стаў горш вучыцца і прагульваць школу, родныя спісалі гэта на падлеткавы ўзрост: гармоны і ўсё такое... Але калі ён на ўсё лета закрыўся ад навакольных, паглыбіўся ў дэпрэсію, а пасля ўпаў у эйфарыю, прападаючы ў клубах і прыводзячы ў дом падазроных людзей, стала відавочна, што хлопца трэба ратаваць.
На жаль, мама Яна, Наталля, засталася з праблемай сам-насам. Лячэнне біпалярнага афектыўнага расстройства (БАР) адзінага сына патрабавала шмат часу і намаганняў. А замест падтрымкі ад блізкіх на яе сыпаліся абвінавачванні ў навешванні «дрэнных дыягназаў» на дзіця. Казалі, што не па дактарах трэба цягаць, а знайсці агульную мову і правільна выхоўваць...
Як яны з Янам пераадольваюць крызісы і вучацца жыць у новай рэальнасці – наш матэрыял.
Дэпрэсія
Упершыню гром грымнуў пасля выпускных іспытаў за 9 клас. Школьнікі раз'ехаліся на лета хто куды, а Яна быццам падмянілі – хадзіў прыгнечаны, перастаў камунікаваць нават са сваякамі. Не гуляў увогуле, толькі часам наведваў бабулю.
— Калі б ён рэзка перастаў есці і піць, то, вядома, заспяшаліся б да дактароў. А так здавалася, што сітуацыя папраўная, — успамінае Наталля. Тады яна яшчэ не ведала, што сын амаль кожную ноч ляжаў з расплюшчанымі вачыма, не ў сілах заснуць. Потым пачаліся праблемы са страўнікам. Звярнуліся да педыятра, і тая, распазнаўшы псіхалагічную праблему, параіла адпачыць.
Даведачна: дэпрэсія – гэта псіхічнае расстройства, якому ўласцівы прыгнечаны, тужлівы, трывожны, баязлівы або абыякавы настрой. У гэты перыяд зніжана або страчана здольнасць атрымліваць задавальненне.
Трыгерам для дэпрэсіі стаў ад'езд дзяўчыны, з якой Ян сустракаўся, у лагер на ўсё лета. Ім было па 15 год. Вядома, у гэтым не было нічога трагічнага, але недзе там, у галаўным мазгу, пэўныя гармоны ўжо паўплывалі на рэцэптары, і біяхімічныя працэсы пайшлі не тым шляхам…
Потым дзяўчына вярнулася, а Ян з дэпрэсіі – не. Адышоў у сябе, перастаў ёй пісаць, скончыў кантактаваць. Проста не было сіл і жадання нічога казаць, тлумачыць, фармуляваць. Размаўляў, перамагаючы сябе, толькі кароткімі фразамі. І яны расталіся.
— У тым стане апатыі я не мог нічога з сабой зрабіць, — кажа Ян. — Суткамі сядзеў перад тэлевізарам, ні з кім не камунікаваў, не перапісваўся, нічога не рабіў. Што глядзеў? Мульцікі. Там не трэба думаць і ўнікаць у сюжэт.
Мары аб радыётэхнічным ліцэі прыйшлося адкласці, і юнак падаў дакументы ў каледж. Здавалася б, наперадзе новае, цікавае жыццё, але ён усё рабіў нібыта з натугай. І з пачаткам вучобы лягчэй не стала. Засвойваць інфармацыю было вельмі складана. Каб запомніць найпростыя рэчы, даводзілася прыкладаць шмат намаганняў, без канца зазубрываць.
Ян шукае параўнання, старанна падбірае словы:
— Было страшна. Быццам ты ўсё жыццё нарошчваў браню ў выглядзе ведаў, уменняў, і вось у цябе гэта адабралі. Не ўмееш нармальна размаўляць, выбудоўваць дыялогі, не ўмееш сябраваць. Ты быццам спустошаны, як у цемры навобмацак з трывогай робіш кожны крок.
Хтосьці мяняе працу, і яму складана атрымліваць новыя ўменні, адаптавацца ў незнаёмым асяроддзі, а тут трэба зноўку адаптавацца ў жыцці. Быццам цябе рэзка разбудзілі сярод ночы, і ты мусіш тэрмінова вызначацца, прымаць важныя рашэнні, а ты нават не разумееш, дзе ты і што адбываецца.
Галава не жадае знаходзіць сувязі. Усё забываеш, і нават суп варыш ужо не па звычцы (таму што яе больш няма), а па падрабязным рэцэпце: спачатку закіпяціць ваду, затым пакласці мяса, потым пачысціць гародніну і бульбу, апусціць усе ў булён...
Я зразумеў нядаўна, чаму я злуюся на маму: калі я нешта раблю, а яна заходзіць, каб пра нешта спытаць ці расказаць, то я забываю, што рабіў. Даводзіцца аднаўляць у памяці ланцужок сваіх дзеянняў нанова, а на гэта марнуюцца сілы і час.
Манія
Да зімы Ян ужо амаль аднавіўся, вярнуўся ў сябе ранейшага, і ўсё наладжвалася. А потым здарыўся Новы год…
Сябры запрасілі адзначыць свята, збіраліся добра павесяліцца. Быў такі настрой... Прадчуванне нейкае. З-за таго, што доўга быў у адключцы, хацелася ўсё нагнаць. Хацелася нарэшце пажыць.
Ад першага глытка алкаголю стала добра. Ад другога – яшчэ лепш. І панеслася…
Пачаўся пэрыяд эйфарыі. Усё роўна, добрая падзея адбывалася ці дрэнная, ад усяго было класна. Так класна, што складана адрозніваць, дзе добра, а дзе – дрэнна. Нават рэзаў рукі – па прыколе . Калі ўздым настрою, то кайфуеш ад усяго, у тым ліку і ад болю.
Даведачна: манія – гэта стан анамальнага ўзбуджэння, афекту і энергіі. Стомленасць не адчуваецца, спаць амаль не хочацца. Ідэі і думкі ідуць патокам, самаацэнка завышана.
Каб падтрымліваць гэты стан, не трэба ўвесь час піць алкаголь, дастаткова было глытка-трох піва, і зносіла дах. У мозгу падчас маніі адбываецца нейкая зусім іншая хімічная рэакцыя…
Дрэнная навіна ў тым, што рэсурс эйфарыі рана ці позна заканчваецца, і могуць зноў наступіць дэпрэсія і апатыя. Арганізм стамляецца і не можа больш выпрацоўваць столькі гармонаў. Без лячэння ў маніі можна знаходзіцца каля года.
У гэтым стане адбываецца пастаянны пошук эмоцый, чагосьці новага, жаданне драйву. Любая дрэнная кампанія паклікала б з сабой – і пайшоў бы. Хочацца хадзіць у клубы, танчыць. Быць дарослым. Бо ўпэўнены: дарослы можа сабе дазволіць усё, і яму ніхто не забароніць.
— Спачатку збоку здаецца, што гэта добра, бо ў яго добры настрой, — уздыхае Наталля. — Але праблемы з'яўляюцца па нарастальнай. Прыходзіць нецвярозы, прыводзіць чужых людзей у дом, яны сядзяць гадзінамі… І я разумею, што гэта кампанія, чужая яго ранейшым поглядам, іншага сацыяльнага ўзроўню. Добра выхаваны хлопчык стаў заводзіць зусім небяспечныя знаёмствы. Яны відавочна яго выкарыстоўвалі, ён дарыў ім рэчы. Некаторыя выпадкі запатрабавалі ўмяшання міліцыі...
Ян: «Мама сама нестабільная эмацыйна, яе лёгка вывесці з сябе. Мне ў такім стане цяжка з ёю жыць. Мая псіхіка яшчэ больш расхістваецца».
Наталля: «А як тут будзеш спакойнай, калі ў хаце заўсёды чужыя, накурана... Я выганяла іх, а ён амаль не рэагаваў. Проста сыходзіў з імі. Яму было ўсё роўна. Ну, выгналі і выгналі. Ці я прачыналася ад таго, што кватэра запоўнена цыгарэтным дымам, а гэта Ян у сваім пакоі паліць. Нават вешала на сцяну спіс, чаго нельга рабіць у хаце. Мы разам пісалі гэтыя правілы: што могуць і павінны рабіць бацькі, а што – дзеці. Нейкі час гэта дапамагала».
Правілы гульні
Людзі з біпалярным афектыўным расстройствам нярэдка вядомыя звышідэямі. Напрыклад, прачытанае раней у кнігах у іх свядомасці становіцца рэальнасцю. Ян, які захапляўся гісторыямі пра іншапланецян, раптам стаў верыць, што валодае звышнатуральнымі здольнасцямі, можа бачыць прышэльцаў і мець зносіны з імі. Яму здавалася, што ён ведае пра нейкую планету...
Стаў маляваць на вокнах піраміды, якія павінны былі абараніць хату ад іншапланетнага ўварвання. Або заплятаць сабе на галаве шмат маленькіх касічак. Або чапляць на адзенне яркія шпількі. Або расстаўляць рэчы ў асаблівым, толькі яму зразумелым парадку.
Мама старалася ўсё ціха прыбіраць. Спадзявалася, што калі сын, вярнуўшыся ў пакой, убачыць яго такім, якім быў раней, то ўсё забудзе. І праўда: ён ні разу нічога не спытаў, сапраўды забываўся пра зробленае.
— Жадаеш разабрацца, як уладкаваны гэты мір, і прыдумваеш, як ён уладкаваны, — спрабуе растлумачыць Ян. — І далей жывеш у гэтым прыдуманым свеце па тых правілах, якія прыдумаў. Бо ўпэўнены, што толькі так будзеш у бяспецы. Патрабуеш таго ж ад блізкіх...
Родныя імкнуліся прымаць правілы гульні. Разумелі: калі не падтрымаюць, пачнуць выказваць сумненне – у адказ можа рушыць услед раздражненне аж да агрэсіі.
Дыягназ
Мама Яна псіхолаг. Яна разумела: трэба што б там ні было захоўваць спакой, і вельмі старалася. Хаця ніхто не ведае, чаго ёй гэта каштавала… Звярнуліся да дзіцячага псіхатэрапеўта, і там упершыню прагучала меркаванне, што гэта вельмі падобна на біпалярнае расстройства. Але 15-гадовым пацыентам такі дыягназ яшчэ не ставяць, таму доктар проста выпісала наатропны прэпарат — «каб крыху паменшыць эмоцыі».
На жаль, наатропы хлопцу ўжо не дапамагалі. Ён перастаў прыходзіць дадому начаваць, заставаўся ў нейкіх сяброў. Мама тэлефанавала, прасіла вярнуцца дадому. Ён здымаў трубку, нават казаў, дзе знаходзіцца, але на просьбы вярнуцца ці не рэагаваў, ці злаваўся.
Псіхатэрапеўт. Калі да яго час звярнуцца і як выбраць патрэбнага
Наталля зразумела, што сыну ўжо патрэбны псіхіятр. Дыягназ стаў больш відавочным: парушэнні сну, разрозненасць у дзеяннях. Напрыклад, даставаў з халадзільніка рондаль, ставіў на стол, а сам сыходзіў глядзець тэлевізар. Мог уключыць газ і не выключыць, сысці і не замкнуць кватэру на ключ. Або пасярод ночы спрабаваў пайсці з дому.
Чым маглі скончыцца начныя прыгоды непаўналетняга хлопца, Наталля разумела. Яе не пакідаў трывожны стан. Ператвараючыся ў камяк нерваў, з усяе сілы трымалася, не дазваляючы сабе расслабіцца ні на хвіліну. Баялася пакідаць яго аднаго, тым больш што ў доме працягвалі з'яўляцца не выклікаючыя даверу староннія людзі, часта новыя. Вельмі баялася, што нехта скарыстаецца яго станам нестабільнасці...
Колькасць пропускаў у каледжы расла, і аднойчы Яна адлічылі. Нягледзячы на хаатычнасць учынкаў і думак, ён усведамляў, што з ім нешта не так. І паддаўся на ўгаворы мамы легчы ў спецыялізаваную клініку, дзе яму пацвердзілі біпалярнае афектыўнае растройства.
Звычайна пастаноўка дакладнага дыягназу азначае, што можна выдыхнуць: нарэшце нейкая дакладнасць, зараз зразумела, што адбываецца і як гэта лячыць. Але не ў выпадку Наталлі... Сваякі ў дыягназ не паверылі. Самыя блізкія, ад каго дапамогі чакала больш за ўсё, апалчыліся на яе: няправільна выхоўваеш сына, не ўмееш камунікаваць – вось ён у знак пратэсту так сябе і паводзіць. Абураліся, патрабавалі не псаваць хлопчыку жыццё такім «кляймом». Не дапамагалі таксама і довады аб тым, што ў дзядулі Яна таксама біпалярнае расстройства…
Перадышка
Пасля выпіскі з бальніцы «адпусціла», і нават сталі думаць, а раптам дыягназ памылковы? З'ездзілі адпачыць у Карпаты, паступова вярталася здаровая энергія. Кінуў піць лекі – нічога не адбылося. Выдыхнулі.
Перадышка доўжылася восем месяцаў. Ян паступіў у іншы каледж, тут было лягчэй вучыцца.
А потым зноў быў Новы год. Сустрэча з сябрамі, глыток алкаголю... Да жаху Наталлі, зноў стала нарастаць манія. Парушэнне крытыкі, падазроныя знаёмствы і кампаніі. Заявы аб сыходзе з дому, спробы жыць то ў бабулі, то ў бацькі, то ў нейкага аднакурсніка...
Яна ніколі не была ўпэўнена, што дзень пройдзе без «сюрпрызаў». Напрыклад, аднойчы Ян вырашыў, што трэба пагаліць усе валасы на целе, уключаючы бровы. Пазней жахнуўся свайму ўчынку, але справа была зроблена.
— Бровы прыйшлося злёгку падмалёўваць, хоць я і не заганяўся з нагоды грамадскай думкі, — успамінае малады чалавек. І дадае: — Бывае адчуванне, што ўсім вакол ёсць справа да цябе. Здаецца, што суседзі з іншай хаты назіраюць і нешта ведаюць пра цябе. І міліцыя таксама. Пастаянна думаю пра гэта. Часам баюся, гэта можа быць жахліва страшна. А бывае наадварот: адчуванне, што яны ўсё зайздросцяць, і тады хочацца быць навідавоку.
Прыцягваць да сябе ўвагу ў хлопца атрымліваецца добра дзякуючы татуіроўкам. Гэта асобная балючая тэма для яго мамы:
— Першая татуіроўка з'явілася, калі яму было 15 гадоў, ён проста перамаляваў графіці са сцяны ў двары. Я кожны раз была ў шоку. Спрабавала пратэставаць, але безвынікова. Пачыналася ўсё з бяскрыўдных тату пад вопраткай, а скончылася татуіраваным тварам. Дакладней, спадзяюся, што скончылася...
Ян лічыць, што татуіроўкі самі па сабе – гэта нядрэнна, але іх трэба рабіць свядома, і пажадана не на бачных месцах, каб потым не шкадаваць. І прызнаецца:
— Тату на твары зрабіў, можна сказаць, за кампанію. У маім коле гэта было прынята. Прыклад бралі з вядомых рэпераў. І я зрабіў іх, чаму б і не. Цяпер бы так не зрабіў, вядома. Але тады ніхто з прыяцеляў не сказаў аб тым, што такія татуіроўкі могуць надакучыць і аднойчы стануць раздражняць.
Яшчэ адна нагода для турботы маці – цяга сына да рызыкі. У Карпатах, напрыклад, як толькі з'явілася рызыка зваліцца ў вадаспад, то вочы адразу загарэліся. Катанне на кані – шчасце. Як і тарзанка.
З-за недахопу сератаніна і дафаміна мозг шукае, дзе б атрымаць дадатковы адрэналін. Такі чалавек з радасцю пагодзіцца на любую авантуру, не адрозніваючы, здаровая гэта рызыка ці небяспечная. Таму блізкія павінны быць заўсёды напагатове.
***
На трэцім годзе хваробы Ян нарэшце зразумеў, што алкаголь і іншыя псіхастымулятары выклікаюць сімптомы БАР. Нават кава і моцны чай могуць павысіць узровень эмацыйнасці і раздражняльнасці, трывогі. Абавязкова трэба выконваць рэжым дня і своечасова прымаць лекі (іх трэба піць 5 год без перапынку).
А Наталля ведае, як важна заўсёды падтрымліваць сваё дзіця. Нягледзячы на тое, што ён разбурае сябе на тваіх вачах. Сабраць волю ў кулак і з усяе сілы верыць, што ўсё гэта пройдзе. Звяртацца па дапамогу, спрабаваць падбіраць лячэнне, нават калі адразу не атрымоўваецца.
Калі б у яе была магчымасць адкруціць усё назад, то хацела б, каб гэтая хвароба выявілася нашмат пазней. Каб сын змог скончыць нармальна школу, універсітэт. Тады б не прыйшлося на хаду мяняць планы з-за паніжанай паспяховасці.
Пакуль жа паступленне ў ВНУ вырашылі адкласці. Пасля заканчэння каледжа Ян адпрацаваў размеркаванне, і зараз плануе падвышаць кваліфікацыю з дапамогай курсаў.
Ён сядзіць за кухонным сталом і п'е ваду з вялізнай кружкі. Вады трэба піць шмат, таму што ад лекаў моцная сухасць у роце. Спакойны, разважлівы, прыгожы. У яго правільная марудлівая гаворка, у якой усё выразна і зразумела:
— Я хворы, і ў гэтым няма маёй віны. Біпалярнае афектыўнае расстройства – гэта збой у працы нейрамедыятараў: дафамінавай, норадрынегрычнай і сератанінавай сістэм галаўнога мозгу. У кагосьці дыябет, а ў мяне біпалярнае расстройства. Каб хвароба не прагрэсіравала, трэба прымаць лекі і ўважліва сачыць за сваім здароўем, прытрымліваючыся абмежаванняў.
У Яна ёсць мара: не залежаць ні ад каго. Прызнаецца, што любая падсправаздачнасць гняце і лягчэй быць аднаму, чым побач з людзьмі. Таму пакуль не гатовы клапаціцца пра кагосьці – трэба яшчэ навучыцца быць адказным за сябе, а гэта доўгі працэс.
«У фіялетавым капелюшы пераскокваў праз машыны». Пацыент – пра біпалярнае расстройства
